Sendika kreyol se bon biten-bon bagay
Les aventures de Damida, la petite créole
ou
Dieu est Maîtresse-Femme Créole
Lundi, 22 Décembre, 2008 - 01:59
Sendika kréyól sé bon biten-bon bagay (L'amitié créole est précieuse à l'avenir créole)
{Nous n’avons pas d’excuse ! Nous n’avons aucune excuse : nous avons tué notre langue. ... Ce qui veut dire en clair : assez de gestes symboliques ! assez de belles paroles qui n’engagent à rien ! assez de déclarations de respect ou d’amour à l’emporte-pièce ! Du travail ! Oui, du travail ! Retroussons nos manches et ceignons-nous les reins pour relever notre langue créole} !
"ÉLÉGIE POUR UNE LANGUE QUI SE MEURT…" DE RAPHAËL CONFIANT
Pa konèt sé on péyi ki mérité konèt mé zanmi. É tini on gran péyi non a-y sé lanmityé pou nou tout vizité an tout jan. Sendika (zanmi) sé on konésans é sé la konésans ki bay.
Badsous, Beltè, vil Gwadakéra péyi a Damida, té tini dé bon zanmi. Non a yonn sété Justinien Parfait mé yo té ka kriyé-y Marengwen, pas lè-w vwè i té adan on lolo, yo té ka mandé-y ka-y ka péyé bwè, i té ka di “Béwònm é Fliktòs”. Lòt la sété Zèlaravèt.
Marengwen on nèg gwosiro, on abandoné lévé san manman ni papa, tèt a-y grenné kon andidan a papay, té bréfò é siwannè mé a pa té on mové boug. I té enmé fè mové jé é Zèlaravèt toujou téka pwi adan. Zèlaravèt, on ti milat flègèdè é mèg kon sékran, mègzoklèkté menm, té on ti jan kalmò. On bon boug ki té tonbé an rónm davwa i té ni dé sè ki paté vlé-y rété an kaz-la manman-yo té lésé ba-yo-la.
On dimanch Pak, sé dé sè ay-la, dé zélatris sans nònm é san timoun ka santi kanfougnan é ki paté ka pété kanf, envité-y manjé on migan a fouyapen. Adan zasyèt a-y, yo pa touvé dòt biten pou yo té miganné, ki twa grenn pété a dyab (Sablier, Hura Crepitans). Pété a dyab sé on gwo pyé-bwa. Fèy a-y ka sèvi pou kanlmé doulè. Mé ti grenn a-y ka kyoué-w fap! san mandé-w ka-w ka vann´. Sé dé sè-la, voras kon simityè, té paré a kyoué ti-fwè a yo pou yo té gadé kaz-la tousèl ba yo. Zèlaravèt té fen. Maléré-la anki varé manjé-la èvè men a-y. Lè-w gadé, boug la anki mété-y ka tòd, ka vomi é ka kaka anlè-y. Anmenmditan, kon-y té ka fwoté figi a-y èpi men la ki mangné pwazon la, i jis manké pèd zyé a-y. Sé sè-la fè kwasibouch, sé lé vwasen ki méné-y aka Man Mivanmasalon on madanm zendyen dòktè-fèy, mé i di vomyé méné-y lopital davwa i paté pé fè pon té ba-y. Zèlaravèt rété on bon enpé tan lòspis pas pwazon-la té rann li on tijan tèbè, é i pa té ni koté pou-y té pé rété. Lè-y sòti, i té an la ri-la on pakyèt tan, mé pousa, janmé poudi, i té toujou byen abiyé menm si dè tanzantan fouk a-y té ka on ti-jan anlimyè. Non a-y sété Maurice Bébanla mé yo té ka kriyé-y Zèlaravèt pas i toujou té ka pit ravèt. Li é Marengwen té bouden é fa. Bon sendika toubòlman.
Yo toulédé té ka rété ansanm adan on ti kaz san mèt, obò rivyè Démè é té ka fè ti djòb a chayé rasin ba machann´ anlè do a yo. Wè! Yo téka ba kò a yo bann.
Yo téka viv ti viv a yo trankil. Lanné é lanné pasé. Chivé a yo té ka konmansé blanchi. On Misyé Assol, on mèt bitasyon ki té ni on bèl gran-kaz anlè mòn Dawdonèl téka kyèkfwa fè on gran manjé ba tout moun. Pon moun pòkò té jan vwè misyé lasa ni an blan ni an nwè. Pa menm an pòtré. Ou té ka tann palé dè-y mé ou pa té ka vwè-y. Yo té ka di i té ni anpil labondans é an plis i té ni anlo tè. Ti manni a-y sété envité tout kalté moun bwè é manjé a kaz a-y é mété yo alèz a yo. Apaté bang-é-flang yo té ka sèvi-la on, awa! sété bon manjé opiyaj: matoutou krab, bébélé, ziyanm jònn é koubouyon grangyèl, dombré é gyèl a kochon, sòlbòkò, kolonbo kabrit, bouden... wè! Lopilans. Alòspoudonk, sé dé zanmi-la pa té pé manké sa, mé... Marengwen té wé. I di an kyè a-y ou pa jen sav, ba-y fè Zèlaravèt gouté manjé-la avan-y. É séla sa vin cho. Pli cho ki cho. Voukoum! Manman!
Lè yo rivé an blo-la, tout gwokyap, anbavant, avotè, matabwa, bòwdéryen... yo tout té ja la kalandé adan on ti anbyans alizé, mizik la an wabap a-y! Fò té vwè yo ka fè jès-makak tout dan an lò a yo dèwò. Chyen kòwòsòl ka grigné ba chyen-lari, yonn ka gadé lòt an bengnengnen. On jènntibougrès ka santi méné-vini, tèt a-y maré adan on ti foula jònn, dé gro zannanna an lò ka pann an dé ti zorèy a-y parèt fap! Fò té vwè-y adan on ti-ròb séré toukout, ka ganmé kon pòpòt à wousò, ochan kon taktak i vwè lak. I lonji on ti tré an bwa kajou plen marinad malanga anlè-y ba sé konpè-la, i touné zyé a-y alanvè, suyé bouch-ay épi lang-ay é i di yo adan on chuichui-chwari :
-Marinad an tou cho mésyé.
Dèyè-y dé gwolous abiyé an blan té ka sèvi ti sèk é ti-pònch. Marengwen di Zèlaravèt :
- An pòkò fen, sèvi-w.
Zèlaravèt té mèg kon klou, mé anvérité i té ka manjé tousa i té mò avan-y. I pa té bizwen fen pou-y té manjé. I pa fè ni yonn ni dé, i pwan on pogni ti marinad é i valè yo klouk! Prèmyé valé-la, i anki mété-y ka swé kon kannari chatengn é i tonbé atè bip! I mò zyé gran wouvè kon moun ki ka règrété lavi. Mi déba anbabakaka ! Tout moun rété fwèt. Pébouch ! Marengwen pété on kri é konmansé ka pléré. I pléré. I pléré. Pon moun pòkò té vwè on gran-nònm pléré konsa. I pléré gwodlo-rivyè ka débòdé menm. Kouri sikilè fè van. Avidòksèk-la nonmé tout bon moun a yo la radyo. Véyé-la té an plas ay. Sové-vayan tonbé-lévé. Tanbou bat jiskatan yo krévé. Sé boulagyèl-la bayadan :
-GGhhmm!HHmmm Hhhmm! GGhhmm!HHmmm Hhhmm! GGhhmm!HHmmm Hhhmm! GGhhmm!HHmmmmm! GGhhmm! HHmmm Hhhmm!
Jédimo limé difé èvè charad, dèvinèt... rònm koulé kon tilili.
-Yé krik!
-Yé krak!
-Yé mistrikrik!
-Yé mistrikrak!
-Pli-y ka lonji, pli-y ka vin kout?
-La vi.
-Dlo doubout?
-Kann!
-Bout rouj, fanm enmé sa.
-Fa a bouch.
-Yé krik!
-Yé krak!
-Pli-ou souflé-y, pli-y ka vin kout!
-Sigarèt!
Jis lèlandèmen on boug chanté épi kòk-la :
-Rònm-la mwen ka mandé-w padon ayayay! padon ayayay! padon ayayay!
Apwé sa, yo téré Zèlaravèt. Marengwen ki paté sav ki i té ni dlo konsa an kò ay, pléré ankò atoupannan i té ka ranjé kal-a-lanbi alantou kavo-la.
Twa lanné pasé, on jou Marengwen ki té ka manjé nanm a-y an salad, té sòti simityè mété on kyolé wòz kayenn asi tonm a zanmi a-y. Odéviran, i ka bouré èvè ti-Loulou, gason a Man Térèz ki té an kontribinaj èvè Ivan on konpè a-y. Ti-Loulou té pè pengn kon zyé pè piman. Tout chivé a-y té rasi é long kon kilomèt Manten Matnik an tèt a-y. I té ka rété an bwa anlè on ti mòsò tè granpapa-y té lésé ba-y. Yo té ka di ki défwa i téka manjé on zèb, mofwazé-y an gwozwazo pou-y volé an syèl. Ti-Loulou di Marengwen:
-An sòti vwè zanmi a-w-la.
-Ki zanmi ésa ? mandé Marengwen. An té ni on sèl zanmi sété Zèlaravèt.
-An di-w an sòti vwè Zèlaravèt.
-Ou ka fouté pa mal di mwen ti-gason ? Ou ka vwè zèspwi ti-moun ? Zèlaravèt mò twa lanné pasé. An sòti anlè kavo a-y.
-An di-w an sòti vwè-y.
-Pouki ou ka manti ban mwen konsa ti-gason ?
-An paka manti. Pouki an téké manti ba-w ? Di mwen poukisa an téké manti ba-w Marengwen ?
-Ou ka èché prokiré mwen sa Kannada prokiré Lanmérik. Ou pa sav moun mò panni pouvwa ? Arété kouyounad a-w !
-An ka di-w an vwè Zèlaravèt an dé koko a zyé an mwen é an ka vwè-y touléjou. An pa kafou-kafou.
-Ola-w ka vwè-y ?
-Dèyè chan patat dous a misyé Assol dèyè gran-kaz-la on koté zonbilyé, i èvè onlo dòt travayè ka fouyé tè. Yo tout ka travaj kon bèf. On jou an di-y bonjou, i fè konsi i pa konnèt mwen.
-Sa enkonprènab ban mwen. Pètèt sé on moun pòtré a-y ou vwè. Ka-w vlé an di-w ? Mwen an sèkten Zèlaravèt mò.
-Ou pé kwè sa-w vlé, mwen an di-w sa an vwè.
-Mé mwen antéré-y mwen-menm adan on tou anbatè-la é pwès touléjou mwen asi kavo-la ka li liv. Dépi-y mò sésa an ka fè. An ka li. Liv vin zanmi an mwen.
Ti-Loulou voyé gran nat-ay dèyè do-ay é di :
-Gadé Marengwen, an sé on béchibwa ka rété bwa-zayonn. Anpaka anmègdé ponmoun magré zò tout ka kriyé mwen Woulou-oulou. Ou sav sa. An paka bwè rónm, an paka fimé pon Job, an paka manjé vyann, é an paka manti. An mako é an konnèt tout vis a bougann é razyé. An pé di-w épé é gra, ki jou la zanmi a-w mò-la, misyé Assol vin épi dé nèg mastòk détéré-y koté dézèdmaten. I souflé an zorèy a-y fyoup! I apiyé asi zyé a-y, i mété on poud blan anlè lang a-y é i méné-y alé anba gran kaz-la. É a pa prèmyé fwa an ka vwè-y fè sa, mé an pa moun ka kouridi é apa tout biten an ka vwè an ka di, davwa tini biten ouka di é tini ou paka di. Anpa la pou di ki Louwa antéré san kilòt. Sé on favè an ka ba-w. Konyéla zanmi a-w ka travay ba Assol èvè on tralé dòt boug. Rété ka véyé dèyè gran pyé imòtèl la toupwé grankaz-la é ou ké vwè vou menm. Sé sa an fè.
-Ou vwè misyé Assol? Ki jan i yé?
-An pòkò jan vwè figi a-y é an pa bizwen vwè-y non pli. An ja di-w sa an ni a di-w. Wop! an chapé. An pa vwè-w, ou pa vwè mwen. An pa la !
Lè-w gadé, Ti-Loulou disparèt kon-y parèt fap!
Marengwen ki téka défyé tout moun, paté ka kwè ti-Loulou ditoupa, mé kom i té mako, i mété-y ka atann anba pyé-bwa-la kanmenm. On jou pasé. Dé jou. Twa. Katriyèm jou, on gwo mèkrèdi lalin, i té kay pati lè... kay ka vwè la é ben BonDyéSègnè ? I ka vwè onréjiman nònm do bésé-ba, ka pòté tout kalté zouti a sèklé an men a yo. On gwomòn milat, on balata an men-a-y é on boutou maré an ren a-y té ka véyé yo. Adan tout sé moun la, Zèlaravèt ankakakòk, kòltaré, tris kon fès a moun mò, figi a-y rouj é bousouflé kon piman a Bonda a Man jak, anlo koufoulé an lè kò ay,i ka pousé on kabwa. Kyè a Marengwen soté vipvap! San fè ni yonn ni dé, adan on batzyé i halé Zèlaravèt adan on hazyé é bwaré-y wap ! Kabwa la tonbé si koté. I konmansé palé an zorèy a-y adan on chuichui-chwari pou lé zòt pa té tann:
-Zélaravèt, zanmi an mwen, an té ka kwè ki ou té mò. Sé fòt an mwen si ou gouté manjé-la. On lidé té ka di mwen pa manjé-y, mé an lésé-w gouté avan pou an té sèten. On zanmi paka fè sa. Dépi-w mò mwen ankapilotad, mwen anchyen. Woutouné boug an mwen ! An ka mandé-w padon. Padon Zèlaravèt!”
Zèlaravèt té ka gadé-y mé pa té ka vwè-y. I té ka répété menm biten-la toulongalé: “An ka woulé ba mèt an mwen misyé Assol. An sé zonbi a misyé Assol. An ka woulé ba mèt an mwen misyé Assol. An sé zonbi a misyé Assol. An ka woulé ba mèt an mwen misyé Assol. An sé zonbi a misyé Assol. ...”
Dlo wousòti an zyé a Marengwen ki di:
-Janmé BonDyé, an ké résisité-w Zèlaravèt oubyen an pa ka réponn dè mwen.
Zélaravèt té ka gadé-y konsidiré i pa té konnèt li é té ka répété ajékon : “An ka woulé ba mèt an mwen misyé Assol. An sé zonbi a misyé Assol. An ka woulé ba mèt an mwen misyé Assol. ..,”
Marengwen woukonmansé pléré :
-Pò Zèlaravèt. Ou pa jen fè mwen angnen. Gay sa an fè-w. Kriyé viv pou moun ki fè-w viv. Lè-w vwè ou ké woupwan doubout a-w é lèspwi a-w, an ké réspèkté-w konpè. Sé mwen i ka di-w sa.
Zèlaravèt kyenbé kabwa-la é kontinyé ti-chimen a-y an limyè a la lin-la.
Lèlendèmen, opipiri chantan, Marengwen lévé é i mété-y ka chanté : “Lévé lévé an nou alé. Lévé lévé chimen la lwen fò nou alé.”
I ay lavé-y pròp an rivyè la, mété-y bannzè é monté vwè Dada Èspéransya brandi-branda. Dada Èspéransya, moun Lanskwa on ti komin koté Béltè, té on bèl Mètfèdàm po koulè sapoti, ki té ka pòté bon kyè a-y an gwosè a-y. I té toujou abiyé an robakò blan, tèt a-y maré èvè on mouchwa vyolèt, on pakyèt chenn fòsa an lò an kou a-y. Alantou a ren a-y, i té toujou ni on chaplé pann adan on band rouj. Sa ki té konnèt zafè a lézòt myé ki ta yo-menm, té ka di i nékwafé, gadèd-zafè é té ka fè sòsyé. Mabo té byen fouté pa mal dè sa moun té ka di, pas i té ja kalkilé ki kèlkanswa sa moun té di anlè-y, ki byen, ki mal, sé dè yo-menm yo té ka palé. I té voyajé adan bon enpé péyi é viv lontan an Ayiti é té ka palé tout kalté kréyòl, pangnòl kon pangnòl é anglé kon anglé. I té ni dé gran gason. Yo toulédé té ka fè dòktè an Fwans. Li menm té ka rété adan on bèl kaz hotéba an siman-awmé, pentiré an blan, an ho a rivyè Démè. Anba-anba kaz-la té ni on ti chanm toujou fenmé. I méné Marengwen la é mété-y sizé anlè on ti-ban, li menm sizé alèz a-y adan on gran fotèy rouj. Adan ti chanm-la té tini on èstati a LaVièj-Négrès pou fè mirak, yonn a SentRita pou lé ka dézèspéré et yonn a SenJosèf pou travay. On tralé ti bouji tout koulè limé a tè-la té ka kléré yo.
Marengwen é Zèlaravèt té konnèt Dada byen. Sé yo ki té ka pòté konmisyon a-y toulé sanmdi a kaz a-y. Dada té toujou ka ba yo on bon ti moné an men a yo. Marengwen san bigidi rakonté-y tousay pasé san pwan-souf. Lè Dada Èspéransya tann sa Assol fè Zèlaravèt, i di:
- An konèt sa byen. Adan marinad la, yo dwèt mété konkonm a dyab (Datura metel). Lè-y paka kyoué-w i ka rann vou tèbè-tèbè. An Ayiti yo ka kriyé-y konkonm-zonbi. Sé on ti pyé-bwa, si-w byen sèvi èvè-y, i bon pou doulè é kolik. Flè a-y blan oubyen vyolèt. I tèlman bèl ki ou pé ké jan di on titak a grènn a-y ka kyoué-w fwèt. Assol sé on kochonni. I mérité kissmiyas-kòtèhèl. Tèt a-y flo. Adan tout sé lafèt-la i ka fè-la, i ka sèvi moun manjé anpwazoné épi konkonm-zonbi. Jis on ti gnak pou yo yenki dòmi jiskatan yo téré yo. Apwé i ka vin détéré yo é an monman lasa, yo ja lévé mé yo pani volonté ankò. Sé konsa yo ka mofwazé moun an zonbi. Tini moun mové pa méchansté asi latè a BonDyé, mé ka-w vlé fè ? Sé konsa sa yé.
- Ès ou ja vwè misyé Assol Dada?
- An pa bizwen vwè kòlbòkò-lasa ditoupa. Tini anlo moun kon Assol. Yo mové é pwofitè dè mizè a lézòt. Si syèl-la té ka tonbé, moun téké pwan zétwal pou lajan. Sé konsa sa yé.
- An paré a fè tout biten pou zanmi an mwen Dada Èspéransya. Rédé mwen siouplé!
-Konkonm-zonbi paka padoné. An pépa fè gran zafè pou Zèlaravèt, mé méné-y ban mwen kanmenm. An ké pwiyéDyé anlè tèt ay. BonDyé bon. Yo ka di an ka fè sòsyé, mwen-menm sé pwiyé an ka pwiyé BonDyé. Sé sòsyé an mwen.
Toupannan Marengwen ay chèché Zèlaravèt, Dada Èspéransya mandé tout tanbouyé komin Lanskwa bat tanbou é bay la vwa radyo bwapatat. I kriyé tout moun a-y an tout komin, tout razyé, tout bwa, tout tou pou vin pwiyébonDyé ba Zèlaravèt. Yo tout rivé sélébridé anlè tè a-y: péchè, plantè, mizisyen, koupè- bwa, bonn, chabonyé, lavèz, woupasèz, gonflè-a-rou-bisiklèt, tanbouyè, moun-a-lavwari é tinèt, fliktosè-a-moustik, nétoyè-a-kaka-chyen, gravè-a-kalbas, kawlè, dokè, filè-a-grenn-légliz, mason, koupè-kann, kyouè-dè-bannann, élèktrisyen, fouyè-a-tonm, balayè, anpwazonè-a-rat, mako-a-simityè, kòdonyé, kasè-dè-wòch, chofè, pousè-a-kabwa, chèchè-wassou, mélanjè-siman, awozè-dè-jaden, jadinyé... Omodèhèp a Dada tout (DPP) Débouya Pa Péché té la kon le a la, byen abiyé o penpan adan on mouvmantasyon. Yo tout vini. A pa yo menm. Damida téla osi mé yo patéka vwè-y é patéka tann li menm.
-Tout moun la? mandé Dada Èspéransya délas é légan-légan adan bèl wòb-a-kò blan anmidoné é byen woupasé a-y.
Tout´moun répònn adan on sèl wélélé :
-WÉLÉLÉ!
-Zò vini pou...
-PRÉTÉ LANMEN! hélé tout sé moun-la.
-An pa tann! Zò vini pou...
-PRÉTÉ LANMEN!
-Pli fò lé répondè!
-PRÉTÉ LANMEN! PRÉTÉ LANMEN! PRÉTÉ LANMEN!
-An pa tann.
-PRÉTÉ LANMEN! PRÉTÉ LANMEN! PRÉTÉ LANMEN!
-Apoulòsdonk zò an plas a zòt. Nou ni on travay pou nou fè ba moun an nou. Marengwen.
-Ka-y rivé-y? mandé misyé Nono on vyékò Vyézabitan.
-Zanmi a-y Marengwen an men a Assol. An vlé tiré-y la.
Tout moun wourélé ansanm-ansanm : AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAYAYAAAAAAAAAAAYYYY! Nou konpwann i té mò.
- I zonbi sé ki i mò. Kifè fo nou pòté on mannèv pou résisité-y.
-Mi-y ka vini ! di man Zoun.
Marengwen rivé ka tréné Zèlaravèt dèyè-y. Zèlaravèt té ka bavé anlè-y é té ka pit pisa é kaka. Dada Èspéransya mété dé-twa gran kannari dlo anlè difé. I pwan on gran basin i téni é mété adan-y on potich dlo fwèt, twa gout Ylang-Ylang, twa gout asafétida et alkali, twa gout dlo béni, tibwen odkolònn, on roki rònm é on pogni gwo sèl. Lè dlo la fè kòlòkòtchò i vèsé-y an gran basin-la.
Zèlaravèt té ka tranblé é grigné kon chyen ka kaka si tòl cho. Marengwen é Dada dézabiyé-y, lévé-y é mété-y an basin-la gyoup! Tout sé moun-la sanblé alantou a-y, mété men a yo anlè tèt a-y é konmansé ka pwiyéDyé. Anlo men anki mété yo yonn si lòt. Apwé NòtrèPè, yo fè dis JèvousaliMari é yo konvoké-bonDyé asi tèt a Zèlaravèt. Toupannan yo té ka chanté, Léon Gonté, on katòzjuiyé a zyé kòklèch ki pa té ka rété lwen kaz a Dada, konmansé mouvajé yo.
Léon té bogason a misyé Laribo, on manti-mantè kokofyolo ki té ka fè-y sèvi bouzouk. Padavwa on jou ti boug-la té ay bégné anlanmè san mandé-y, bopè-la bogné-y èvè on fouchèt. Yo té ka di ki i té kyoué manman a ti boug-la pou-y té touché on ti asirans malérèz la té ni. Défwa, bouro-la té ka wonpi bofis a-y é kou tout lannuit pou swadizan tiré dyab-la adan-y.
Èspéransya ki pa té pé fè kwasibouch kon tout sé lézòt moun-la, té di bopè enfyélé-la démo-kat-pawòl:
-Gadé Laribo! Apa épi kou ou ka tiré dyab anlè moun. Sé èvè lanmou. Kou pa bon. Tout kou-la ou ka ba Léon-la ka rann li pli mové é vou-menm pli karanken ki satan. Sé lach é pwofitan ki ka bat moun plipiti ki yo kou, vyé mòkò ki-w yé!
Laribo anrajé té ka tòd kon kong. Si-y té pé, i té ké blendé Dada mé i té pè Mètfèdanm-la kon dyab pè dlo béni davwa i té sav ki fanm-lasa pa té nenpòt ki fanm. I té fèt monté anlè on chival-bwa. Kon i paté pé mangné-y, i fou-y on koulzèb. Lè lendèmen, Dada touvé on pakyèt fèy maré douvan pòt a-y: twa branch pip zonbi (Hipobroma longiflora), nèf fèy a pwèlagraté (mucuna pruriens), on mòso épindikris (euphorbia milii) é on pongni dégonflé (acalypha alopeculoroidea) té maré plen kakachat mò on vandrèdisen adan on mouchwa-tèt a Dada. Laribo té volé sa on jou douvan pòt a-y adan on basin linj. Lè-y vwè sa, Dada pété on zéklari. I ri a gou a kyè ay é palé tousèl : “ Gadé Laribo! Ou pòkò mètjwa ban mwen. Ou konpwann sé mwen ou ké bay lavouman san kannil. Apa mwen ou ké désérébralé é apa zékal an mwen ou ké kasé menm, pas ou pa konnèt mwen é péké jen konnèt mwen. Ou pa konnèt vou-menm, aplifót rézon konnèt mwen. Ou pa té, ou pa é ou péké jen asé mèt-a-lafè pou-w pé sa donté mwen. Ou sé é ou ké toujou an kouyounad padavwa si-w té ka fè bon dawa ou té ké sav ki nònm pa ka fè fanm mal é ou paka ba moun kou. Mwen an sé Fanm-BonDyé.”
Apwésa i mété dé gan an plastik on gason-dòktè a-y té ba-y, di nèf jèvousaliMari é nèf “Padoné yo, yo pa sav sa yo ka fè”, apwésa, i pwan sé zèb-la é ay téré sa an jaden a Laribo kwasibouch. Jiska pwézan bopè-la pòkò jen mandé-y sa-y ka vann. Dépisa, Laribo té ka fè chimen-déyè pou-y pa té pasé douvan pòt a Dada.
Pou lèmoman Léon té kon voyé ka bay chenn :
-Ka zò ka anmègdé moun pwiyé anlètèt a moun konsa? Si pwiyè té si bon ki sa, zò pa té ké nèg ka vwè mizè kon zò ka vwè-la. Gadé zòt ! Zò tout anmalanbo ka mandé chyen pen. Zò toujou anlagyè ankyédbougo. Kouyon !
-Mwen, an sèkten an pòkò vwè mizè. Ki moun ki ja vwè-y? Mésyé-zé-dam, ès zò ja vwè mizè an dé zyé a zòt? chanté Man Zoun, on matoufanm ki té lévé sèt timoun san papa èvè anki ti-moné la i té ka gangné douvan siléma Bastè ka vann pistach, sowbé koko é kyèkfwa toupinanbouk.
-Non man Zoun! réponn tout sé moun-la.
Léon kontinyé ka babyé :
-Pa ni pli ipokrit é pli malpalan ki ratlégliz. Swadizan zò tout an bonDyé mé zò mové. Bopè an mwen ka krazé mwen dépi an toupiti é zó ka lésé-y ronpi mwen davwa zò tout pè-y, ravodri ki zó yé. Zò pa bon. Zò tout ka vin aka bopè an mwen mandé-y fè moun mal é dèwò zò ka di zò paka kwè an sòsyé. Manti a mantè ! Yonn ka fè lòt sòsyé pou angnen ditou é zò ka di zó zanmi. Arété fè moun mal é zò péké ni a pwiyéDyé anlè tèt a moun!
Foulmoun-la anki voyé lavwa ansanm-ansanm pou yo pa té tann sa Léon té ka di. Yo konmansé ka chanté “Ansinèl lévé, mété limyè” Yo chanté. Yo chanté... aléliwon, jiskatan yo pa té ni vwa ankò. Sa té émosyonan. Lè-w gadé, allé ! Léon enki dézanrajé san konpwann. i vin dou kon siromyèl.
Zèlaravèt li-menm, toujou an ben-la, fè on pijé-zyé an dlo-la é pwan sonmèy kon ti bébé. Lè yo fin chanté i wouvè zyé a-y. Yo razé tèt ay é enki woulé-y toutouni adan on gran dra blan. Man Atali on fwotèz, foté tout kò a-y épi bon luil karapat mélanjé an Bayrònm é yo pòté-y é mété-y kouché anlè on kanbann atè an ti chanm-la anba-kaz a Dada. Tout sé moun la rété kontinyé pwiyéDyé, chaplé a yo an men a yo, an kou a yo oubyen alantou pongni a yo é zòtèy a yo. Yo tout rété dòmi toupatou anlè bitasyon a Dada. On pati fè soupapyé é soup a kongo, dòt téka fè wouvèzyé é sèvi bwè dlo a rivyè-la oubyen jidsitwon é kannèl é miskad adan-y. Antouléka, yo té la ka atann Zèlaravèt ki té ka dòmi. Boug-la dòmi, i dòmi, i dòmi... i dòmi twa jou.
Lè-y lévé mésyé-zé-dam, di sa é vwè sa sé dé. Maurice Bébanla Zèlaravèt té doublèvé-doublèvé, nèf kon loto nèf. Mofwaz!Tèt-a-y é zyé a-y té ka kléré kon klendendeng. I té ka santi tèlman bon. Prèmyé biten i fè sé dérédi kò a-y é a-y fè kabiné. Apwésa i woutouné, yo abiyé-y épi on trikodpo é on pantalon pròp. I sizé, gadé alantou a-y, vwè Marengwen é mandé-y:
-Ola-w té yé boug an mwen? Ni lontan an pa vwè-w.
Tout moun-la té èstébékwé. Dé-twa fanm mété men asi tèt. Marengwen maré konpè a-y é dé bwa a-y alantou ay é konmansé ka pléré ankò.
Zèlaravèt ki pòkò té jan vwè on gout dlo an zyé a zanmi a-y pa té ka konpwann ahak. An menm ditan i té kontan sendika a-y té ka kyenbé-y konsa. On krèy-répondè ba yo on kagyézon waka. É séla Zèlaravèt vwè tout paké moun-la alantou a-y. Yo té ka gadé-y san palé. Marengwen li-menm, té ka pété flanm, konsi i té bwè on on rimèd-masonn, mé poudi menm on ti krazi wònm i pa té bwè dépi nanni-nannan. Lè-y arété pléré, figi a-y vin bèl kon lakansyèl. I mété men ay an ta zanmi ay é konmansé palé kon grankozè.
- Mésyé-zé-dam mèsi! Si an té dan ladoutans, konyéla an sav ka sendika yé. Moun a-w sé moun a-w. Sé chyen i konnèt-vou ki ka soukwé kyé a-y ba-w. Zèlaravèt sé zanmi an mwen é pa jen fè-an mal. An manké pòté nanm a-y. Pèrmèt mwen démokozé. An vé pa enpozé konsivrasyon an mwen, adonk pa èché konpwann sa an ka di davwa mwen-menm pani konprinézon dè say pasé. Ki Zèlaravèt résisité épi pwiyè a zòt katafal ban mwen. Sé on ti bokantajpawòl an ka fè pou di zòt mèsi ! Mésyé-zé-dam! Lè an téré Zèlaravèt, konsyans an mwen ban mwen gaz. An ja kalkilé, kalkilé é kalkilé kalkil an pòkò té jen fè an vi an mwen.
-Dépi ki tan on vyé nèg kon-w ni konsyans Marengwen? di on ti madanm rouj, on ti kyonkyon anlè tèt a-y.
-An té toujou ni on konsyans mé an pa téka kouté-y.
-Ou ka tann vwa konyéla?
-Tout moun ka tann vwa. Sé padavwa ou pa ka kouté ou paka tann ta-w. Zò pwiyé BonDyé anlè tèt a Zélaravèt. Pou-y doublèvé-doublèvé kon-y yé la, sé on vwa ki répònn.
-Ou sé on malonnèt Marengwen. Sé-w ki lésé yo anpwazoné zanmi a-w. Konyéla ou ka di kibiten-kibiten. Fenmé gyèl a-w !
-Asé japé-la. Lésé-boug la palé! Ba-y on chans! Padoné-y ti bwen, di Dada.
-Padon pa ka gyéri bòs, hélé on bradfò bagyolè dé men a-y an pòch a-y.
-Zò sòti ka palé é BonDyé é zò ka rakonté kouyonniz konsa? Sé vwé a Léon. Zò kay légliz é zò toujou mové. Gadé! Ki mafouti ésa? Zò a kaz an mwen. Sé tè an mwen. Lésé boug-la palé an di! Otrèman an ké fè zòt hèltègyèdè, zò tann! babyé Dada Èspéransya.
-Mé kay konsyans la menm adantousa? mandé on jenn ti-gason fon a-y maré èvè on foula mawon.
-Konsyans-la sé sav sa ki byen é sa ki mal... an menm ditan, patini ni byen, ni mal, davwa sa ki mal pé byen, é sa ki byen pé ka fè mal. Ou pé on ti-mal ki tini byen é ou pé on byen ka fè mal. On byen pou on mal pa mové, é on mal pou on byen pisimyé ankò, kidonk fo-w sav ki... on mal bon, on ti-mal pé méyè é on bon ti mal byen toubòlman ti-mal. Ou ka suiv on? di Dada.
On lèspwi pasé. On mouch pa té ka volé.
Marengwen woupwan :
-Sa an fè zanmi an mwen té mal. Sé on trayisman. An pa té dwèt fè-y gouté manjé la avan mwen. Sa pa ka fèt. Sé pas an konnèt mwen, an sav ki sa mal.
-Ou an lari-la mé ou ou bizwen palé épi gran mo a grangrèktizasyon apwézan. Alèkilé sé konnèt vou vou-menm ki lanmòd. Ki zafè ésa? Mé koman ou pé konnèt vou vou-menm? mandé misyé Nono èvè on mès-katjopin an zyé a-y.
-Konnèt nou nou-menm, sé lè nou ka santi an kyè an nou say ka fè nou dibyen é say ka fè nou dimal. Lè-w fè on bon biten ou ka santi kyè a-w léjè. Lè santiman a-w pa bon, kyè a-w ka vipvapé konkidiré ou pa an zafè a-w é kyèkfwa ou pa menm sav pou kibiten. Ou ka la mé ou pa la. Dòt fwa, nou ka fè nou-menm mal oubyen nou ka lésé lézót fè nou mal. Konsyans-la sé dè sav sa-w ka fè toultan. Ou sav sa-w ka fè lè-w rèskonsab. Rèskonsab sé atann vou a rékòlté sa ou simé. Sa-w yé jòdi la, sé rézilta a sa-w fè yè, é sa-w fè jòdila, ou ké rékòlté-y dèmen. Zòponyonn pé ké pé santi ki doulè an sòti pasé. Si an di ki an paté sav ki an téka fè Zèlaravèt mal, an ka manti é la an ka fè mwen pli mal. É a pa prèmyé fwa an téka fè-y mizè.
-Ou sé on anfandèlapatri, sé sa-w yé. Arété grigné pou an sav ou ni dan an lò. Ou kaka an ma a-w Marengwen, sépapliskisa, hélé bradfò-la.
-Kon Dada ka di, konsyans-la pa ni bon, ni mové, i ka aji sèlon lidé an nou, kontinyé Marengwen. La, an dakò avè-w misyé. Si an té ni on bon lidé lè an fè Zèlaravèt gouté manjé-la avan mwen, sa patéké rivé. É si an pa té a-y manjé a kokangn aka Assol, sa pa té ké rivé nonpli. Pwofitasyon pa ka régné. An ka mandé padon.Ti madanm rouj a kyonkyon-la di padon paka gyéri bòs. An dakò. An pa dòktè mé an pé di-w ki di padon dè fenfon a kyè an mwen sé rikonèt ki an té mové é kouyon. An pépa plis pini ki an ja pini lè an konpwann zanmi an mwen té mò. Mwen-menm té mò avè-y. Pòtalans-la sé dè padoné mwen mwen-menm. Fouyapen payé paka dépayé. Padoné pou mwen sé admèt ki kalanswa sa an pé fè, en péké pé chanjé say ja fèt, mé an pè fè pimyé onòt fwa. An ka lasa, konyéla an sav ki on zanmi sé on moun ou ka chwazi pou rédé-w pwan konsyans a nanm a-w. Zanmi an nou sé nanm an nou. É nanm an nou sé on pwan-souf. É sé pwan-souf-la ki ka mété nou ansanm-ansanm! Pa ni pon moun asi latè ki pé viv san pwan-souf é nou tout ka pwan menm souf-la. An kalkilé sa byen.
-Ki zafè a pwan-souf ésa? Sé lè moun ka kouri yo bizwen pwan-souf. Ou ka enki di nenpòt ki biten an bouch a manjé a-w ti gason, di on moun.
- Wè ! Tout adan pwan-souf-la. Ki moun ki pé viv san on èspirasyon? Sé pwan-souf-la ki ka rann nou tout lakantékant. Nou paka sanm mé lavérité sé ki nou tout menm parèy. Sé sa yo ka kriyé an fwansé IDENTITÉ.
On foundoudou pointé:
-Dépi ki tan ou sa palé fwansé Marengwen?
-Palé fwansé pa vlé di lèspwi. Tout moun isi ka palé fwansé, pouki an pé pa ka palé-y misyé? An pa pli kouyon ki-y.
Ti-boug-la enki pé sèk. Dada woupwan la pawòl:
-Édansité en kréyòl sé ki-w gadé douvan, ki-w gadé dèyè sé menm-biten-menm-bagay. Jijé mwen jòdi-la pa ka anpéché ki nou ni menm listwa-la. Nou tout tini dé koté, yonn nou ka vwè, yonn nou pa´a vwè. Mé apa pas nou pa ka vwè-y ki i pa la. Pou nou kwè an sa nou ka vwè, fo nou kwè an sa nou paka vwè, padavwa sé sa nou paka vwè ki ka mofwazé-y an sa nou ka vwè. An pa bizwen kakwè pou an kwè an lèspwi. Zò sav ki lèspwi kay pli vit ki kò. Savlé di ki kò-la ka séparé nou, mé... nanm an nou ka réyini nou tout, jistèman pas i toupatou. Sé pousa fò nou bon èvè zanmi an nou-menm. Òksèvé ki èvè on bon zanmi ou byen san fason. Pou-w pé on bon zanmi, fò-w ka vwè-w vou-menm an lòt la.
-Vwè mwen adan onòt moun? Èben vim! Sé on glas? mandé on hòkò chabin´ rose a bèl janm.
-Wè! Sésa. Kivédi, si-w gadé mwen byen, ou ké vwè-w vou menm adan mwen é lè-w kritiké mwen ou ka kritiké-w menm. Ki kèsyon ou ni ankò ?
-Antouléka, ou two lèd pou an pé sanm vou Marengwen é an panni pon kèsyon. An pa bizwen sav pouki poul paka lévé pyé pou i pisé.
“Ou ka pèd savon a-w lè ou ka lavé tèt a nèg sòt”, di Dada an kyè-ay.
Dé-twa vyékò fouré ti-dwèt a yo an tou a zorèy a yo é soukwé-y pou yo té pé tann é konpwann.
-Pou-w pé apwésyé on bon zanmi fò-w an kontak èvè bon lentansyon a-w. Lentensyon an nou sé pouki nou ka fè sa konsa é pa konsa. Toujou ni on pouki. Si-w pa ni bon lentensyon lè-w ka frékanté ti-fi a misyé Jakari sé pa bòdé pas i ni senk fizi. Pa yonn, senk.
Tout moun mété yo ka ri.
-Ki lentansyon a zòt lè zò ka kriyé mwen Marengwen et zanmi an mwen Zèlaravèt? di Marengwen.
-Apa non a-w alò? mandé on gwomodèl tèt pròp tout dan an a-y dèwò épi i kriyé tout fòs a-y. Marengwen!
-Dakò. Konyéla an ni labitid ki zò kriyé mwen Marengwen mé o konmansman sa té ka fè an mal. Tousa an vlé di zòt... sé lentansyon-la i ka fébli nanm-la oubyen ka ba-y fòs. Zò paka vwè nanm-la, mé zo ka santi-y. Pou zòt ki paka santi-y, sa byen dè sav ki... i tèlman sansib ki mwens ti chouboulé i ka enki fann´ ta! Èvè nanm-la, pokòsyon pa kapon é fò pa-w ant fitéfant. Fò-w sav sa-w vlé é la-w yé. I pli délika ki on zèl a zing-zing, otan pousa... I pli gran Plenfòs ki tini si latè. Plenfòs menm! Zò pédisa fò! Fò-w trété on bon zanmi kon-w ka trété namn-ay. É lè-w pèsyadé dé délikatman a nanm-la, épi on bon zanmi ou pa bizwen défann vou. Ou pwotéjé. Ou pa bizwen lèsplikasyon. Ki-w sav oubyen ki-w pa sav sé menm biten-la. Sé lonnè é rèspé. Lonnè, sé rèspété nanm a zanmi a-w, é rèspé, sé pwan wotè a-y toutlè. Apapoudi, mé lè on zanmi bwaré-w, fò ou santi-w gyéri. Lè zò ka palé, fò-w rousouvwè on konfòrtasyon. Sé sa yo ka kriyé bokantajpawòl adoumanman. Bokantajpawòl sé lè yonn ka apwann konnèt lòt adan bèl pawòl é bon jès pou chaléré nanm-la. É lè ou an érèz-di-bonnè ou pa pè. Lapérézité sé mové lidé-la nou ka fè nou-la sitou lè sa pa kay kon nou vlé é dépi nou pa gyè konèt sa nou vlé, nou ka tjaké. Èvè on zanmi ou paka fè kòlè. Kòlè nou ka fè, sé lè moun pa ka fè sa nou vlé mé... nou menm paka fè sa lézòt vlé. Pouki yo ké fè sa nou vlé? É lè pli souvan ki rawman nou pa ka fè sa nou vlé nou-menm, akòz de lapérézité. Zò tout sav ki, moun ka voyé wòch anni adan pyé-bwa ka pòté. Kouté! Si-w pè moun jalou-w ou pé ké ni po a fès a-w davwa moun jalou mizè.
-Ki moun ki jalou on vyé nèg a rònm kon-w? di on vwa. Ki moun ki jalou on moun san papa é san manman? Apa Zèlaravèt ki malad on Marengwen, sé-w. Pé la ! Ay kouché !
Marengwen fè konsi i pa tann.
-Gyèl pani sans inik misyé. An ka ba zòt fré a zanmi-la pou ankofòwté zòt a lanmityé pas lè-w vwè bab a zanmi a-w ka brilé sé mété-w alatranp. Fò nou ni konfyans an zanmi an nou. Konfyans sé lè-w sèkten ki on Gran-mèt adan-w é an zanmi a-w. Sa pa fasil mé an pòkò jan tann pon moun di lavi fasil mé lavi apa on bòl toloman non plis (Canna Indica). Érèz-di-bonnè ki tini lanmou. AHHHHH! lanmou. Lanmou.
Tout moun rété ababa. On madanm kòsto ki té doubout koté bradfò-la mété-y ka ri:
-Pa té ka manké pliskisa. On tafyatè kon Marengwen ka palé di lanmou. Ka an ké tann ankò? Wooooooy! Mi déba!
-Toujou ni on dyab pou anpéché la posésyon pasé, mongonné man Zoun.
-An toujou té sav kon zò tout´sav sa, mé an té ka obliyé. Lanmou sé mèyè biten ki tini asi latè. Lanmou sé on pwan-souf Plenfós. Avan-w renmé on moun, fò-w renmé-w vou-menm. Pou renmé-w, fo-w renmé BonDyé adan-w. É si-w pa´a kwè an BonDyé, fo-w renmé fenfon a kyè a-w davwa nou tout´ ni on bon fon. Pou anmé-w, fo pa-w kalen, sé anpil travay, padavwa fo-w adan on labandon èvè-w-menm toutlè, dépi opipirit chantan jiska labadijou, toutlannuit é toultan, toutlè. Apa katikata on, pas kyèkfwa ou ka las èvè-w-menm, ou ka anrajé èvè-w-menm mé fo renmé-w kanmenm. Anmé-w sé sav kay ka fè-w dibyen é fè lézòt menm biten-la. É si-w renmé BonDyé, fo-w renmé tout moun pas nou tout fèt pòtré a BonDyé.
-Mi konyéla nou BonDyé apwézan ! Woy ! Sa enkonprènab ban mwen, di madanm rouj a kyonkyon-la.
-Mwen an ka konpwann byen, apiyé man Zoun. Pouki an pépa BonDyé ? Ban an fwé a BonDyé-la byen pou an tann Marengwen davwa an bizwen rivé la an kalé.
-Avan-y réponn vou Man Zoun, lésé-y réponn mwen siouplé. Ban an di-w sa Marengwen! An isi dépi twa jou, ka atann zanmi-zonbi a-w-la lévé. An tini dwa dè sav ola-w ka pwan tout kouyonad-la ou ka rakonté nou-la?
-Adan liv.
-Ou pa ay lékòl. Ola ou apwann li?
-An apwann li èvè misyé Jéra Doyèt, mèt dékòl-la yo mété dèwò-la. An té ka pòté konmisyon a-y ba-y é an plas a lajan-la, i montré mwen li adan on liv.
On flègèdè yo té ka kriyé Fifi-gongon fè on komantasyon:
-Alò dépi ou ka li, ou ka pwan-w pou BonDyé Marengwen? Fo pa-w kwè tousay makyé an liv. Konsèy sé hannyon é liv ka manti osi.
-Lè Zèlaravèt mò, an woukonmansé li. É an pa ka enki li misyé Fifi-gongon. An ka fè lèspwi an mwen travay osi. An pa ni gran zafè mé an tini tan. É an li ki tan sé lajan, kifè an paka pèdtan. Sa ou pèd an difé, ou ka touvé-y an sann. Sé padavwa an panni lajan pou an péyé-tan, an ka pwan tan pou an pé li. É sé konsa an konpwann ki si-w pa pwan tan pou-w kalkilé tan, zafè-a-w mélé. Èkskizé mwen! Pou an pa pèd fil an mwen anlè koman pou nou enmé nou nou-menm, an ka wouba-zòt li ondòt jan: si-w renmé kou, sé ki ou pa enmé-w é si-w pa enmé-w, ou pé pa enmé pon moun é séla ou ka anvi ba tout moun kou. Sé on larèl.
-Tini moun ki ka èché kou osi, di Fifi-gongon anbafèy.
-Kou ka fè mal an tout jan. Tout moun sav sa. Sé konsa sa yé.
Man Zoun koupé pawòl-la.
-Ban mwen lèsplikasyon a BonDyé ti-moun! Tini twa jou sé ti-moun-la ka atann mwen a kaz.
-Kon an ka vwè-w é tann vou, sé konsa ou ka vwè mwen é tann mwen... suiv byen man Zoun! Sétadi, kon ou ka vwè BonDyé, sé konsa I ka vwè-w. É dépi I ka vwè-w kon ou ka vwè-Y, ou pòtré a-Y. Sé ansanm-ansanm. Sé sa sendika. Sé dé men ka fè on tòch. Men alé men vini èvè bon kyè ka fè sendika diré. An ka palé, an ka palé mé sa an ka di zòt-la pa fasil a konpwann ditoupa, pas on zanmi ra kon lentélijans ra. Sa ra, ra, ra. Bon biten pa komen.
-Tini anlo moun ki bonzanmi. Apa tout moun ki ka lésé lézòt anpwazonné zanmi a yo. Koman ou pé di sendika ra? woumandé madanm a kyonkyon-la.
-Sendika ra pas pou-w pé on bon zanmi, fo-w zanmi èvè-w-menm. É sé lè-w bon zanmi épi on moun ki pa zanmi épi-y menm, ki pa bon. On pakyèt moun swadizan bon zanmi mé yonn ka malpalé lòt oubyen yonn ka fè lòt mal. Sé say rivé mwen. Si an té bon zanmi èvè mwen-menm, anpa té ké fè zanmi an mwen mal.
Man Zoun woukoupé pawòl-la.
-Adonk Marengwen, ou vé di mwen ki lè-w vwè an ka pwiyéDyé, I paka sèlman tann mwen, I ka vwè mwen osi?
-Sésa man Zoun. I ka vwè-w, kon-w ka vwè-w vou menm. Lè-w konpwann sa, sé sa ki entélijans. Sa pa pli konpliké ki sa.
Fifi-gongon pa té ka lagyé blèsmandmo a-y.
-Ou pa menm a-y lékòl, ou ka palé dè lentélijans. Ou pa ayen Marengwen. Lésé grangrèk palé disa. Kay ka pasé menm? Mi marengwen ka santi-y entélijan. Sé lafen di mond?
Mabo Èspéransya ba-y on kalté koudzyé. Si koudzyé té ka kyoué, ti boug-la téké mò fwèt. É i fè Marengwen on ti zyédou pou-y té pé kontinyé ti pawòl a-y.
-Lentélijans pani angnen a vwè èvè lékòl. Ès ou ay lékòl misyé?
Fifi-gongon gadé Èspéransya ki fè konsi i pa té ka vwè-y, alò i réponn:
-Mwen a-y lékòl kon tout moun.
-Sa bon ay lékòl pou pwan bon labitid mé tini moun ki fè ontilili lékòl mé pa entélijan. Adantousa, sé lè ou admèt ou kouyon, ou ka vin entélijan. Pa té ni pli kouyon ki mwen. Gay sa an fè sendika an mwen. Lentélijans sé pouvwa a pwan fòs a lèspwi-aw pou-w pé kontan dè-w menm. Apa sa-w sav é sa-w ni ki ka rann vou entélijan, sé sa-w yé. Lè-w sav sa-w yé ou ka Gran-mèt-aw menm. Sésa! Débouya pa péché sé sa-w ka fè pou tout zafè a-w maché. Sé on poté mannèv pou-w pé pwan sa la vi ka poté ba-w é... sa-y la pou-w dlo pa´a chayé-y. Sésa yo ka kriyé mirak. Mirak sé lè-w toujou prézan omodèhèp pou-w vwè ki BonDyé toujou ka ba-w sa-w mandé. Avan-w vwè mirak ou ka fè, fò-w wouvè lèspwi a-w atout. Pou fè-w on lidé dè sa Tout yé, fò-w vwè pli lwen ki lorizon, ki latè, ki lanmè la, ki solèy la, ki la lin´, ki zétwal, ki syèl la... pli lwen, pli lwen ki lafen-dé-fen.... sé on koté ou pa ka vwè bout ay menm. Lè-w konpwann sa fini, sé dèyè bwa kini bwa. Pou-w vwè on koté ki pani bout, fò-w LA ou yé-la onfwa-la menm ka fè sa-w ka fè la, padavwa nanm-la... BonDyé-la, Lanmou-la, Lèspwi-la, Lidé-la, Gran-mèt-la, Lentélijans-la... ki-w vé, ki-w vé pa, ki-w ka kwè, ki-w paka kwè, ki-w vwè-Y, ki-w paka vwè-Y, I toujou yenki la OWA-W!!! Sé ta-w. Pwan-y! Zò pé disa anba dlo, an gyèl a on réken. Sa makyé, adonk an ka li.
Tout foulmoun-la ba Marengwen bon waka, menm séla ki té ka défyé-y-la. Lè-w gadé Marengwen pwan fòs pou-y té pé kontinyé kon moun ki bwè dlo pawòl.
- Wè! Bon zanmi ansanm-ansam ka sanblé on plenfòs ki ka fè MIRAK. É sé sa zò tout sòti fè ba zanmi an mwen. Mèsi! (I ba yo on waka) Zanmi, sendika, bonmoun, sé alyansé san fòsé, dousman, adolé-adolé manman! Angnen fòsé pa bon. Pou ba lanmityé manjé, fò-w sav ki ipokrizi sé miyèl a dyab. Kifè fò-w sa di tousa-y anlè kyè a-w san lagyé kangn. Kangn sé on sòs a anmègdasyon, méchansté é jalouzi. Pisimyé ou ni on wòch an kannot a-w, pa ni mové matlo. Bon zanmi pa bizwen rété ansanm tout vi a yo. Kyèk fwa yo ka alyansé jis tan-la pou yo pwan wotè a nanm a yochak. Ou pé mayé èvè on moun, an kontribinaj, menm légliz la, menm fanmi-la, menm rélijyon-la, san zòt zanmi. Sé pousa an ka di bon sendika pa komen, padavwa sa pa fasil frékanté pròp nanm a-w, aplifòt rézon nanm a on dòt moun. Vwè nanm an nou sé kon tann on lavérité. Sa ka fè mal, anlo mal menm. Sé kon on opérasyon san landòmi. Sa pli fasil fè jès makak, manti é di ki sé toujou fòt a lézòt. Sé sa nou tout ka fè. Apa janmé fòt an nou. Olyé nou vwè bòd lanmè pa lwen, nou ka pèd tan blanmé chat é kondanné kuizinyè. Lè nou blanmé ki on kontrayété, ki on moun, sa ka anpéché nou pwan lè mèyè dé kouyonniz an nou. La konésans sé... kouté byen pou zò tann!... sé lè BonDyé parèt douvan zòt fap! é mandé zòt ka zòt vlé, pou zò pa di “An pa sav.” Lè-Y parèt pap! Sé pou zót LA an véyativité é pli vit ki zéklè, fò zòt répònn épi anlo vidjozité: “NOU, NASYON KRÉYÒL, PÈ É INITÉ SÉ SA NOU KA MANDÉ POU NOU DÉMALKADI LANG A BOKANTAJPAWÓL AN NOU. VIV KRÉYÒL !” Mésyé-zé-danm. Mèsi!
Jistinyen Parfè yo ka kriyé Marengwen bwaré bonmoun a-y Maurice Bébanla yo ka kriyé Zèlaravèt é yo konmansé maché an kyèkoko. On kalté waka lévé dan lanati. Niyaj fè van. Yo bat men jiska yo pa té pé bat men ankò. On lépòkpipirit té ka konmansé. Syèl-la vin blé é toupannan solèy-la té ka astiké yo, sé moun la woukonmansé chanté:
-NOU, NASYON KRÉYÒL, PÈ É INITÉ SÉ SA NOU KA MANDÉ! NOU, NASYON KRÉYÒL, PÈ É INITÉ SÉ SA NOU KA MANDÉ!
Piti a piti, oralanti, yo konmansé détiré kò a yo é pwan chimen a kaz a yo.
Marengwen soulé yo pawòl mé yo té kontan.
-Marengwen! Koman sa fè ou konpwann tousa, mandé Man Zoun.
-Pandan zò téka pwiyéDyé pou kléré Zèlaravèt, BonDyé kléré mwen osi. An vwè-Y man Zoun. Lèspwi an mwen wouvè konyéla. I gadé Dada Èspéransya an mitan zyé é di-y:
-Mèsi!
Maxette Olsson
(version créole Guadeloupe-Martinique de “L'énigme du zombi, du vodou, du poto mitan et de l'amitié”)
Les Aventures de Damida la petite créole sur une île qui n´existe pas
ou Dieu est Maîtresse-Femme
http://www.potomitan.info/atelier/contes/conte_creole96.php
Bibliographie
Dictionnaire CRÉOLE-FRANÇAIS de Ralph Ludwig. Danièle Montbrand, Hector Poullet et Sylviane Telchid
Servedit/Éditions Jasor
Dictionnaire des néologismes créoles
Raphaël Confiant
Ibis Rouge Editions
CONFIANT (Raphaël) Djab-la adan kilti kréyol la - kapeskreyol.potomitan.
CONFIANT (Raphaël), Mémwè an fonséyè (ou les 90 pouvoirs d’un mort), Presses Universitaires Créoles (GEREC-F)/Ibis Rouge.
Photos de l´autel : exposition de la chanteuse, compositeur, musicienne et écrivain cubaine Maria Lléréna.
Commentaires
chlacrosse | 22/12/2008 - 15:38 :Je suis Guadeloupéen. Je ne sais pas bien écrire ma langue créole mais je le lis. Je vous réponds en français. Vous lire madame Maxette Olsson me donne l´orgueil d´être de la nation créole. Vous lire me donne du courage car je sens que vous êtes vraiment fière d´être créole, de le parler et de l´écrire. Bravo!
Christian