Béké-la, labé-béké-la é madanm blan-la Badlasous,
yo tout'kréyòl
Les aventures de Damida, la petite créole
ou
Dieu est Maîtresse-Femme Créole
Nous pourrons à travers le mariage de nos sens aiguisés procéder à l'insémination de la parole créole dans l'écrit neuf. Bref, nous fabriquerons une littérature qui ne déroge en rien aux exigences modernes de l'écrit tout en s'enracinant dans les configurations traditionnelles de notre oralité. “Éloge de la créolité - in praise of creolness - Jean Barnabé, Patrick Chamoiseau, Raphaël Confiant. (Édition bilingue Gallimard)!
Béké-la, labé-béké-la é madanm blan-la Badlasous,
yo tout'kréyòl
Étiènn Bénilé, té moun komin Dombré mé té toujou Badsous. I té sèl gason a on fanmi béké plantè bannann kon pwès anlo béké an tan lasa, lè Lafwans pòtékò o réjim. Bon! Avan an kontinyé sa pòtalans dè sav ki tini bannann ki fig é bannann ki pa fig. Gwadakéra, yo ka kriyé fig vèt pòyò ou tibandi. Lè fig-la mi sé fig-jònn. Alò tini fig é bannann. Ni fig-renbo, fig-pònm é fig-sikré oubyen tisikré. Bannann pli gwo ki fig é tini bannann-kòn bannann-blan, bannann-poto é bannann-kochon.
An milnèfsanswasantdé, Étiènn té kay asi sèzan-ay, lè-y dédimwazélé Mandolina Fapal on bèl tifi Badsous menm laj ki-y, ki tonbé ansent o prèmyé kou adan on kòkòlò. Kon Mandolina té osi nwè é maléré ki li té blan é dan lopilans, fanmi a Étiènn té ka konpwann dyab té pwan lèspwi-ay. Apa dyab a loj-fwanmason-la (Les immigrés et les francs-maçons). Pa konfònn koko é zabwiko. Yo té ka kriyé loj a fwanmason kaz a dyab é silon lé fré téni on dyab ka mandé on ti manmay pou li manjé é té tini on démon ki téka dévoré jènntifi a midi. Yo té ka kriyé-y an fwansé : démon du midi. Manmay é jènntifi paté menm chè-la. Manman é papa a Étiènn dousiné ti-fi-la pou-y té fè on fòskouch aka doktè Mimoza ki té gason a bon zanmi a yo.
Dòktè Chalédwa (Charles-Édouard) Mimoza, té on jénn boug béké Bèltè ki té vlé fè péchè mé papa-y ki téni on famasi (pharmacie) oblijé-y fè dòktè dépi sé doktè ki ka fè famasi maché. Sé konsa sa yé. Toupannan i téka fè étid Bòdo an Fwans, Chalédwa mayé épi on bèl ti fanm blan, blond kon ti-pousen é plen lajan, Clotilde dè Lameule, pòtré a vèdètt amérikyènn-la Marilinn Mònro. Clotilde téka pòté ròb plissé solèy toukout', tout'kuis-ay dèwò. Lè-w vwè-y té parèt, tout'banbiyo téka souflé fyoup ! fyoup ! Apa li ponmoun téka bagoulé. An marché-la i téka machandé tèlman ki sé machann-la té pè-y. I té ni on loto-lékòl é on magazen ka vann vwati étranjé ki té ka anvayi sé ti-chimen yo té konmansé goudronné. Sé antalasa yo blendé ké-Bèltè pou débaké bannan é sé vwati-la.
-Moun mové épi moun, moun mové jis épi lanati. Yo ka anpwazoné lè-la nou ka rèspiré-la. Yo ka anpwazoné dlo-la nou ka bwè-la é bengné adan-la. Yo ka anpwazoné tè-la ki ka ban nou manjé-la. Si sa pa maléré. Mi yo pa touvé dòt biten konyéla ki konblé lanmè-la. Ou ka vwè moun pa konnèt lanmè. Jou-la i ké mandé plas-ay-la, i ké yenki valé tout'péyi-la, téka répété Man Zoun, machann pistach et sòwbé douvan siléma Vazi.
Chalédwa Mimoza té on grangolèt gòlbo, kou a-y long kon kou a kyo, figi roussi-ay nwèsi épi on kounan pwèl anba né-ay, an zorèy a-y, si bajou a-y é an kou a-y. Fanmi a-y téka rété Bwarivyè (Bois-Rivière) mé dépi toupiti i té toujou bòdlanmè Badsous épi banélo a-y ka péché. Lè-y woutouné Gwadakéra apwé on pakyèt lanné ka fè étid an Fwans, papa-y konstwui toupwé Badsous on klinik a sis boutchanm é la i téka fè fòskouch asi fòskouch an kwasibouch. Sékonsa yo bay non dòktè Fòs. Avan li, jènnfi ansent té ka bwè diven cho é kannèl oubyen yo téka fè on lavouman a kòkòt épi Omo mélanjé é dlo-javèl cho. Sa téka kuit choun a yo kon zorèy a kochon an pwa rouj. Dòktè Mimoza té ka fè yo konpwann ki on kirtaj myé ki chobèt bouyi.
Davwa si papa-y pa té voyé-y fè étid sé péchè i té vlé fè, Rèné Mimoza té anmè kon fyèl. Sèl ti plézi a-y sété ay péché toulé sanmdi é dimanch épi déotwa zanmi Badsous an gwobato a-y. Apadsa i téka kondwi on jip kaki, maché an vyé chòt é trikodpo, bwè rònm a-y sèk an ti-lolo é palé gwokréyòl-la pi gwo ankò ki sé nèg a lolo-la.
-Tala a Gwadakéra ki di mwen i pa fè dòktè pou fè lajan ka manti. Zò ka palé vokasyon. Ki vokasyon? Ki vokasyon ésa ki téké fè mwen pèd tan an mwen an Fwans adan fwédi-la? Di mwen sa ti bwen! An pa la Kwarouj. An pa moun Fwans. An sé moun Gwadakéra. Dépi an sòti an Fwans, zò ka kriyé mwen béké, vyé-blan-péyi, gwokyap, mé mwen-menm an sèten an sé on gran-nèg. É gran-nèg pa ni koulè. Zòpédisa! An péché, an plonjé, an bengné, é an najé an menm dlo ki zòt anlè ké la. Zò kòlè pas an mayé épi on fanm-blan Fwans. Sé fanm-lasa ki rédé mwen kyenbé doubout an fwédi-la an Fwans, é mwen an paka obliyé. É an konnèt bon-enpé ki fè menm biten ki mwen. Sé fanm-blan ki rédé anpil nèg kyenbé an Fwans lè yo téka fè étid. Tout'nèg sav ki nègrès paka sèvi nèg ayen an péyi a blan-la. Pa manti! Zò pa gyè enmé blan-la mé zò byen enmé lajan a yo é madanm a yo. Anpa on tanbou-a-dé-bonda. Dan an mwen toujou égal a machwa an mwen. Anpaka di tout'vérité mé anka di yenki lavérité. An konnèt on pliralité dè nèg isi ki fè ti-moun é fanm blan an Fwans é an konnèt ki fouté négrès a yo ansent, abandoné timoun-la é ay mayé é fanm blan. Si kyè a zòt soté sé ki zò sav an ni rézon. Anlo paka okipé dè ti-moun a yo mé yo i ka malpalé mwen. Wè! Tini ki ka obliyé, mwen an paka obliyé. An pa ni mémwa a poul. An sé on kòk Badsous. Madanm an mwen ka fè zafè a-y é mwen an ka fè tan mwen. Sèvi mwen on ti-sèk é mété on touné ba tout moun! Fò mwen woutouné an kabiné-la.
Fidélyen, on Badsoussè, domino a-y anlè on doub-sis, woutyènn li pou di-y:
-Dòktè Fòs, avan ou pati, an ka permèt mwen dè di-w ki an dakò èvè-w. Nou pa enmé zòt béké, mé anmenmditan sé nou Gwadakéryen ki ka lésé zòt béké fè sa yo vlé épi nou. An ja kalkilé ki apa béké ki kouyon, sé nou a palé ba yo é fè yo rèspèté nou, mé pousa fò nou konmansé pa lévé van é di say pa kay.
-Anpa konnèt zafè a zòt mé an ka répété ki an sèten ki mwen an pa nenpòt ki béké. Zò dwèt ka obliyé ki dépi toupiti an lévé asi kyé-la ka chyé an sé wòch bòdlanmè-la épi zòt tout'. An konnèt lòdè a fyant a zòt tout'la. Sé zòt ki vlé vwè mwen blan, béké, granjan. Mwen an sav an sé on gran nèg kréyòl an tout'jan. Zò pé répétésa gra é épé, asiré dòktè Mimoza.
-Kouté sa an ka di-w Chalédwa! ensisté Fidélyen. Anpa kont vou. An sav ou sé on gran-nèg, mé fo-w admèt ki tout'fanmi-aw é jénérasyon a-w pa kon-w. Béké-bannan asasou, yo pòkò konpwann ki pli-w bondansé (enrichi) travayè a-w, pli ou ka bondansé-w menm. Yo ka pwofité tròp dè nou dokyè.
- Dayè pou yònn, fanmi an mwen famasyen, yo pa an bannann. Zò annafè é béké pas zò ka konpwann yo pa enmé zòt. Anlo moun asi latè, pa menm enmé yo-menm, pouki yo ké enmé lézòt? Di mwen poukisa? Zòt Gwadakérien pa enmé béké non plis, é zò pa enmé blan Fwans, Ayisyen, Gwadloupéyen, Matinikyé, Dominikyen, moun Antig, moun SenMarten é dòt ankò, pas swadizan yo ka vin´pwofité dè péyi-la. É an dakò ki béké-bannann kouyonnè dépi sé konmès yo ka fè. Moun an konmès, ki yo béké, blan, zendyen ou nwè, yo toujou ni on lidé a kouyonné moun dépi travay a yo sé pwofitè. Lè-w ou kay apwann fè konmès lékòl prèmyé biten yo ka apwann vou : Profit. Konmès sé pwofité an tout´jan. Sékonsa sa yé. Si zò vlé diskité moun ki enmé moun é pa enmé moun fò zò oubyen fè lèspwi a zòt travay oubyen rantré adan larèlijyon. Ka zò vlé an di zòt ? Fè sa zò ka santi. Mwen-menm sé Man Titin' an nou, négrès mòn Dèlgrès-la ki ban-an tété, sé-y ki apwann mwen kaka an pòtchanm, sé-y ki apwann mwen fè dé pa é sé-y ki lévé mwen. Zò ka palé kon moun Fwans, tala sé tan mwen-tala sé ta-w, mé Badsous Bèltè apa papa é manman i ka lévé timoun. Jis jòdijou, tout' moun ka lévé tout'timoun, jis timoun ka lévé timoun. Pa manti ! Sé konsa sa yé. Zò...
Fidélyen arété-y:
-Gadé !Chalédwa an ja di-w an dakò mé kouté sa an ka di-w ! Sé nou ki ka aksèpté nenpòt ki biten dè béké é apwé nou ka pléré béké ka fè nou vwè mizè. Alèkilé, pon kalté moun pépa abésé nou nèg, san lotorizasyon an nou-menm. Lèsklavaj fini é nou pa kouyon ankò. Nou tout'sa li é ékri. Nou tout'rèskonsab dè nou-menm. Sé nou i ka méné nou. Pli nou di sé fòt a béké si nou maléré, pli nou ka ba yo bidim pouvwè asi nou. Si nou pa kontan sé nou a chanjé sitiasyon-la. É pousa, fó nou konmansé pa lyanné nou é rèspèkté nou antrè nou nèg, vyé-nèg, ti-nèg, gran-nèg... tout'kalté nèg. Sésa an ka di-w.”
-Sésa menm, di Blanden patron a lolo-la. Sé grènn diri i ka fè sak diri. Nou ka palé dè béké-béké, mé pou yo rèspèté nou, fò nou konmansé pa rèspèkté nèg é négrès an nou, madanm an nou, fanm an nou, manman ti-moun an nou. Fò pa nou fouté yo kou, fò pa nou limé difé asi yo, fò pa nou kyoué yo, ... mi Bènwa, tiboug a man Landri sòti kyoué madanm a-y...
-Blanden kouté mwen tibwen! Sa-w ka di-la pani ayen a vwè épi vyé jès malélivé é kolonizatè a béké, di Ti-Roro onòt Badsoussè. Tini béké ki ka ba madanm a yo kou osi. Ka-w konpwann? Tout'ras moun ka fouté fanm a yo. Tini ki ka di fouté fanm-la, si-y pa sav poukibiten, fanm-la sav. Apa nou ki pòté kou lanmòd. Chonjé tout'kou nèg pwan an men a béké. Koud'fwèt, koud'boutou, koud'pyé, yo té ka mété bouzouk asi on planch a klou é yo ka soté asi yo. Wè! Nou ja pwan. Nou ja pwan. Nou ja pwan chaj-an-nou toutbòlman. Sé kou nou pwan ki ka fè si nou ka ba fanm an nou kou.
-Sé jistèman sa an ka di, fo pa nou pwan èskiz-lasa pou nou kontinyé lapidé fanm an nou. Apa davwa nou ja pwan kou an men a djoukannyè-la (négrier) pou nou Gwadakéryen maltrété fanm an nou Ti-Roro. Sa lach dè pwansa anlè yo. Si nou sav kou pa bon, pouki fouté fanm kou? Fó sa chanjé, répònn Blanden.
-É mwen, an vlé di-w, ki nou ba fanm an nou kou, ki nou pa ba yo kou, fo béké rèspèkté nou. An ka fè on jòb Bèlfò (Bellefort) aka on béké misyé Dèlafon. Pa menm bonjou misyé pa'a di mwen. Misyé ka pasé é ka gadé mwen an mitan zyé é ka fè konsi i pa'a vwè mwen. Ki zafè ésa?
Fidélyen, gadé sé domino-la ki té an men ay-la, véyé jé a-y é di:
-An sav ki tini béké ki toujou ka malméné nèg-travayè a yo é apa yo tousèl. An ka suiv vou Ti-Roro, mé jòdijou fó nou vwè fondonk a pwoblèm-la osi. Pou nou dégrafiyé (cicatriser) bobo-la, sa fondalnatal ki nou sav asi ki koté kò an nou i yé. Sa an vlé di-la sé kè, sé fanm ki ka akouché nonm, alòspoudonk sé fanm ki ka fè lèmond é tousay adan. Ka nou ka fè ? Nou ka sèvi èvè menm fòs-la fanm ka ban nou-la pou blendé yo, dékalé yo é lè béké ka maltrété nou nou ka hélé anmwé. Nou ka kaka an ma an nou é lè dlo-la ka santi move nou ka hélé o sèkou. Ni on biten ki pakay ! Sa ki pa bon pou zwa pa bon pou kanna.
On boug asi onòt tab, on limonad a lanni douvan-y répété : “Sa ki pa bon pou zwa, pa bon pou kanna. Pa bon pou kanna. Pa bon pou kanna.”
-Pawòl a-w sé ta-w Blanden. An ka woudi-w ki fo béké arété vwè nou kon èsklav. Nou pa bouzouk ankò. Sa fini sa ! Otrèman on jou nou ké fè yo hèltègyèdè dè péyi an nou. Gwadakéra sé tan nou, di Ti-Roro é frapé domino-ay asi tab-la.
Alé ! On krèy-moun sanblé an bar-la ka kouté sé boug-la. Mi déba!
Blanden rété i di :
-Ayen pa tan nou, sé prété nou ka prété tout'biten avan lanmò é apwè lanmò sé ti bèt.
Sé moun-la konmansé raraté: “Gwadakéra sé tan nou! Gwadakéra sé tan nou! Gwadakéra sé tan nou!”
Lè yo arété, Blanden dépozé domino a-y é ay trankilman dèyè bar-la sèvi dé ti-sèk é kat ti-pònch. I woutouné sizé é kontinyé:
-An pa on granpenteng-kozè, sé pou-w an ka palé Ti-Roro é anpaka palé pou dékontwonlé-w. An pa akontrilanm a sa-w ka di. An dakò èvè-w. Bon. An nou rézonné byen kon dé malboug. An pa fè asé lékòl adonk an pa sav pou Gwadloup é Matnik, mé konprinézon an mwen ka di mwen ki nou pépa fouté béké dèwò dè péyi-la, dépi sé yo ki fè nèg vini Gwadakéra. Hay chyen, di dan a-y blan.
-Ou obliyé sa ki pòtalans Blanden. Ou obliyé di, ki yo pa fè nou vini an koloni dè vakans mé kon èsklav. Kon èsklav fwè-la! Apwann li listwa a zansèt-aw, fré a gangann a-w. Pou-w sav sa-w yé fò-w sav la-w sòti fwè-la. Béké chayé nou isi kon èsklav a koud'fwèt. É nou paka é péké jan obliyé sa. Mété on ti-pònch ban mwen souplé!
Avan-y woulévé sèvi Ti-Roro, Blanden dépozé domino é répònn:
-Pa fè rikann! An di-w an pa fè anlo lékòl mé an sav sé béké djoukannyè ki méné nou isi. Lè-w ka bokanté-pawòl, fo-w sav ka-w vlé fè moun-la konpwann é ka-w vlé konpwann, kivédi fò-w sav ki lentensyon a-w. Fò pa-w an tjòkanblòk! Lè-w on zagalatéléman ou kon krab. Ou ka fè dèyè. Ou ka vin'nanninnannis. An dakò épi-w ki fò apwann béké rèspèté nou, mé an ka hosé granpenteng-kozé-la pou fè-w woumaké osi antrè nònm, ki tout' péyi ki paka rèspété fanm a yo tini malédisyon. Sésa! Woumaké sa byen! Pon nònm paka nòz lévé van nònm ki ka bat fanm, mé kou ka pòté mak a chonjé. Nou ké rékòlté sa nou simé, kon béké ké rékòlté sa yo simé pou ladjoukann. Sé on larèl a konsyans. Sé pousa an ka di-w ki lè nou Gwadakéryen, ké trété nou antrè nou nèg èvè lonnè é rèspè, lè nou ké rèspèté fanm an nou, ki nègrès, ki milatrèss, ki zendyen, ki chinwa, ki siryen, ki libanès, ki blan, ki dòt ras, lè nou ké woukonnèt tout' ti-moun an nou, lè nou ké pwotéjé yo é pòté yo anlè, séla nou ké lyanné, bon lyanné-la ansanm-ansanm pou fè ki béké, ki blan, ki moun toupatou asi latè pòté nou Gwadakéryen pli ho ki anlè. Fò nou tout'nèg makonnen (fusionner). Fo pa nou lyanné KONT béké, blan, kisisi-kisila. Fò nou lyanné nou POU anmasonné nou (nous fortifier), POU abondansé nou (nous enrichir), POU kyenbé rèd é pa moli an adoumanman. Nou pani ayen a moli. Séla nou ké tini bidim-pouvwè. Oblijéman ! Pon moun pa bizwen on lèspwi-mapipi pou konpwann sa. Sésa an ka di é an palé an pa kòlè. Pani tjak. Fè méditans asi sa, pwofondé sa an di-la é zò ké vwè.
É i sèvi Ti-Roro ti-pònch-ay. Ti-Roro bwè vè a-y adan on sèl kou, lagyé on ralmandkyè é di:
-Vou ou ka révé, mwen anpaka révé Blanden. Tousa an vlé sé kè sé béké-la é sé blan-la rèspèté nou akaz an nou é apwann pòté nou anlè-anlè, davwa ki yo vlé, ki yo vé pa, nou la kon le a la. Fò lè yo vwè nou, yo o gadavou. Gadavou an di-w! raraté Ti-Roro.
- Kay rivé-w? Ou kon dis réyé ? Sésa an ka di-w an tout'jan Ti-Roro, kontinyé patron a lolo-la. Mé pousa fò nou konmansé pa rèspèté nou antrè nou. Rèspèté vé di ba moun valè a yo, konsidéré yo, sousounkléré lanm a yo, trété yo épi miyonnans (grâce).
-Wè! Sésa POU béké fè. Ban nou valè an nou, konsidéré nou, sousounkléré lanm an nou, trété nou épi miyonnans, pòté nou anlè...
-Gadé! Nou pépa toujou atann asi lézòt pou chajman. Sé nou-menm a mofwazé nou dabò.”“Ès apa lè moman dè konmansé mandé èksplikasyon a “nèg an nou” olyé nou toultan ka pléré “Béké kisisi, béké kisila”? “Ne serait-il pas grand temps qu'on demande des comptes à nos propres “frères nègres” au lieu de tout le temps nous lamenter “Les Békés ceci, les Békés cela”?” Raphaël Confiant, Antilla 1030, La Force de l'Écrit ”Bon, ki béké, ki nèg, ki blan, ki zendyen, ki tout'kalté an nou menm!”
-An nou menm! répònn Chalédwa Mimoza ki téka kouté ansanm-ansanm épi tout'sé nèg-la an lolo-la.
Pawòl ka méné pawòl anlo koté menm. Pawòl an lolo ka méné pawòl ankò pli lwen é bèl pawòl ka méné pawòl ankyèkoko.
Wè ! Tousa pou di ki fanmi a Étyènn Bénilé anmyélé Mandolina é mété on bon lajan an men-ay jiskatan i ay fè on fòskouch aka dòktè Mimoza. “Si sété fi-an mwen, an té ké dansé anlè-y épi dé pyé an mwen. Antéké wonpi-y é kou. An téké fouté-y tèlman an poun-ay ki-y é téké wougrété i fèt.” di man Elva on kòlpòtèz ki té ni nèf tifi, yo tout' téka rété a kaz-ay. Dé adan yo, té ja tini twa timoun san papa, yònn té ni kat timoun-kat papa é dènyé-la té sòti fè on fòskouch épi tizann a lang-a-vyé-fanm (Albizia lebbeck, un arbre abortif).
On jou plen chalè a twazèd'lapwémidi, Mandolina touvé-y katyé a-y gran-wouvè asi tab a klinik a béké-la. Doktè-la, fon a-y fwonsé kon lévantay, téka graté andidan kòkòt-a tifi-la kon kannari brilé épi on jan-kuiyè, toupannan i ka japé an chobèt a-y:
-Sé say ka rivé lè zò ni difé an bonda a zòt. Sé nonm-la ka kouyoné zòt. Yo sé dé sannababich. An ka èspéré ki sa ké sèvi-w dè lison kouyon ki ou yé. On bèl timoun kon-w.
Lè-w vwè Mandolina konmansé kriyé, dòktè Mimoza sòti figi-ay dè choun a timoun-la é di-y:
-Asé hélé kon chat yo pilé kyé-ay. Avan chyen manjé zo, fò-y miziré machwa ay. Fó apwann ki lè soup two fwèt, chyen ka fouré gyèl a-y adan. Pou di mwen, a laj-a zòt pou zò jaka bayadan jiska tonbé ansent, lè zòt menm sé ti-moun. Sé lékòl pou-w té yé konyéla-la.
Mandolina kontanté dè grinnyé kon chyen ka kaka an pikan. Mimoza woubésé tèt-ay é kontinyé sanktisé an kalimèt-a tifi-la:
-Zò ka okipé dè konmen lajan an ka gangné, mé zò paka vwè ki chak fwa an ka rédé zòt avòté sé on démonbobèch. Anplisdisa sé konsyans an mwen an ka chouboulé anchèpi pou zò pa péplé péyi-la épi ontralé timoun san papa. On pwélé ti-moun san papa dérébénal é bandi ka grandi an péyi-la, jistèman pas yo pani papa pou montré yo bon chimen. Sé konsa sa yé. Zò kay vwè mantimantè pou fè akouchman-fòrfè, i ka pwan zòt ho konsa lahan, i ka plimé zòt pou on té-zèb ki pli souvan ki rarman pa ka fè zòt koulé é apwè, lè zò mélé kon sann é farin Fwans séla zó dèyè mwen kon dèyè bèl mori. Mi labé Rina ka di an sé on modi, swadizan pou avòton an ka koulé. I mété on timoun a douzan gwovant, i pa sav ki sé mwen i fè fòskouch-la, mé apa li i péyé mwen. I pa'a di sa lèlè ki i yé. An ka fè avótman pou ba zòt on pal mé anmenmditan sé lisans a doktè an mwen an pé pèd nenpòt ki moman é poukibiten? Pou zò malmalpalé mwen é kriyé mwen béké pwofitè davwa zò ka péyé mwen kach é davans pou sé fòskouch-la. Yo ka voyé wòch anni adan pyébwa i ka pòté. Koman zò vlé an fè krédi pou fòskouch ? Kijan zò vlé an viv épi gnakach? Sa pa'a fèt ! Avan zò kritiké é modi mwen, gadé difé-la i ka brilé an bab a zòt-la. Chak bètafé kléré pou lanm a-yo. Zòt menm ka di apwé bonDyé sé lahan ki mèt. An pa on béké gouyav. Si lahan bon pou zòt i bon pou mwen osi òò. An péké manjé tankoun-é-bélékwé pou fè zòt plézi, tanbou-di-brèz! Apa mwen i kay chèché zòt. Sé zòt ki ka vini? Apa mwen nonpli ki ka koké zòt. An tèlman las kon bèf apwé an vwè tout'kalté koukoun, ki anpa menm ni tan pou madanm an mwen é timoun an mwen.
Mandolina anchouannan té ka tann vwa a dòktè-la kon on dézagala an fouk a-y. I té ka santi konsi yo té dékalaminé manman-vant-ay. Kabouré-lanmò-ay (son corbillard) té ka pasé é woupasé douvan koko a zyé a-y. On senti an fil-bablé té ka déchèpiyé anbavant-ay. Sé konsi yo té ka raché boyo a-y, lavantray a-y (ses viscères), poumon a-y, kyè a-y, é yo téka dépapiyoté-y touvivan. I té ka santi-y alagoni. Apwé on dèmiyè, dòktè-la ki té ka swé kon bouro patanté, dépozé kirèt ay é toupannan i ka lavé men a-y, i woujapé kon chyen anrajé:
-É lè on ti-boug mandé-w konmisyon-la, di-y santi-y, gadé-y, é batdous, mé pa mangné-y é pa rantré adan, otrèman an ké koud kòkòt-aw kon yo ka fè sé fanm-la an Afwik!
Mandolina gwodlo an zyé a-y, désann dè tab-la é kyenbé doubout a-y. Anki sonjé on zégui pèsé lèv a kòkòt a-y ki té ja an kapilotad fè kyè-ay fè voumtak. I sòti dè labatwa a dòktè Mimoza, bigidi asi trotwa-la, apiyé si masònn a klinik-la é rété la adan on èstébékwaj (hébétude) figi ay an dé men-ay. I té hont. On hont rayisab ki téka zagoyé-y (la harcelait), chadwonné-y (la hérissait) é toumblacké-y. I téka mandé-y ès bonDyé ké pini-y? Kijan timoun-la téké yé? Ola Étiènn pou bay on ti ankonfowtasion? Si-y té sav i patéké janmé... Mé on ti chuichuichwari an tèt a-y té ka di-y ki kèlkanswa konmen i tounéviré, chalviré é kalkilé, i péké jan pé chanjé sa ki ja fèt é i pépa prévwa sa ki pòkò fèt davwa tousayfèt-byenfèt é sa ki pòkò fèt ka ba-w gaz, alò sé daloté (canaliser) é rété véyatif a aprézan. Alè. Onfwa. Pap-pap.
Apwé on mwa, lè-y woupwan doubout a-y, lafanmi Bénilé bay on katdidantité, on kont a kyèsdépagn é lajan anlè-y, èspédyé an Fwans brandi-branda é fin' bat épi-y. Apwésa, san fè ni yònn ni dé, yo fenmé Étiènn au Grand séminaire Jésuite d'Ignace de Loyola koté Bèlté, on lékòl yenki pou ti-gason an péyi-la.
Bénilé rantré an lèkòl-katolik-la bòsko, doubadou, chivé long kyéd-chival ka fè gòj é sik, granpentenk-kozè, apali yo ké gloupap, men a-y an pòch a-y. I wousòti dè menm lékòl-la déotwa lanné apwé, sou épi bromir (ivre de bromure), mègzoklèté, dou kon siro myèl, toujou ka souri ba tout'moun, chivé koupé épi on ron an mitan a tèt a-y, é abiyé adan on rob nwè a kol blan maré an ren a-y épi on gwo kòd blan. An kòd-la té ka pann un kwa an fè kon lépé a mouskyètè. Anlè kwa-la té gravé “Fouté fè”. San kabéché, i désidé sové lanm (âme) a moun Badsous.
Sé Badsoussè-la té ka jwé gwoka plen lannuit, toufé-yen-yen téka fè chyen, matlo Nòlfòlk ki téka débòdé dè sé bannanyé-la épi dé fanm an bwa a yo, téka fè tilili an sé lolo-la ki patéka jan fenmé. Rònm Gwadak té ka koulé kon rivyè... sété koté a bòdéryen, kifè Badsous té ka konmansé ni tèlman mové répitasyon ki moun dòt koté pa téka bòdé la a pyé nenpòt ki jan.
Labé Bénilé konmansé pa mandé fanmi a-y on avans asi léritaj a-y. Èvè lajan-la i pwokiré-y on hanga yo té ka mété machandiz gaté, an mitan a Badsous. I nétoyé-y byen. Yo bay on pakyèt vyé chèz an roten krévé. Épi planch kloué, i monté on plas pou-y préché. On ti-baril a sendou pèsé té ka sèvi tron toujou vid an pyé a on foto a Sentantwann, patron a bouden é sosisson é sen a touvé sa-w ka chèché. An lakou-la, on paravan rouj té ka sèvi konfésyonal. Lè lapli téka tonbé, moun an konfès téka tranpé kon soup. On ayisyen labé vodou moulé an plat' on gran potré a Jézi pentiré an roz ki té ka sanm Étiènn kon dé kaka béké é kloué-y asi on gran kwa an bwa kajou. Labé-la drésé kwa-la anlè twa a hanga-la. Alabrindiswa, poto élèktrik-la anfas é chapèl-la téka voyé lalimyè anlè-y. Fò té vwè kijan sa té bèl kon lakansyèl! Lè-w té vwè sa, sa téka anparadizé-w. Sékonsa Badsous trapé prèmyé chapèl-ay. Jou a lanmès gwo-klóch téka sonné bidingbang! Bidingbang! Bidingbang!
Mèt-pyès Badsous, mèt a sérémoni, larèl-fandasé (écarté) dè laprétay (corps écclésiastique) davwa i té bokanté diven rouj-la épi pònch a pònmsirèt, ti bwason préféré ay, Monpè Bénilé divini gason-zitata (enfant terrible). Anplisdisa i té ka fè lanmès an kréyòl-kyòlòlò, alò ki i paté menm konnèt ranboulzayè a kréyòl-la Rafayèl Dantité ki li paté zanmi épi pon labé. Drénavan “Dominus vobiscum” té vin' “BonDyé épi zòt tout'.” Krey-répondè-la téka rézonné “Zòpédisa!”.
“Mari, manman bonDyé sé tout'fanm asilatè!” “Zòpédisa! ”
Adan gran-kozé-ay lanmès jédi é dimanch, i té ka di:
“Lè-w ka kwè an bonDyé ou pépa kwè an dyab davwa bonDyé pa kontrè a dyab. BonDyé sé lapé adan nou é dyab sé mové lidé a moun. Si-w ka kwè an dyab, ou sé on dyab é si-w ka kwè an bonDyé, ou sé bonDyé. É dépi nou tout fèt pòtré a bonDyé, annou lyanné pou nou tout'bonDyé é fè dibyen. Nou tout'asilatè fèt potré a BonDyé!”
Krèy-répondè: “Zòpédisa!””
Wè ! Labé béké-la té an kyèkoko épi tout'moun é té an tout'sòs Badsous. Kèlkanswa sa yo té di-y bon ou mové, i patéka lévé cho. I téka fè lésisyon é konfésé makomè. I té jis mayé (é sa sé antrè nou)... i té jis mayé Guillaume Saglisse dit Vétina é Dik an kachèt (Les commères, les macommères, la zanmi (tribade) et la politique créoles). Anchwalangfililik kivédi kwa-si-bouch. Défwa, i téka ba on maléré on ti-lajan. I téka lévé rób-ay pou dansé on biguin' adan on batèm oubyen adan on mariaj, mandé-y menm. Tout'moun té sav ki i téka pòté on slip rouj. Sé labé vodou ayisyen-la ki té di-y: “ Monpè, lè-w ka pòté lenj nwè, fò-w mété menm si sé on ti mòsò twèl rouj anba sa-w ka pòté.”
Moun té tèlman enmé Monpè Bénilé ki yo téka obliyé i té béké. Chapèl a-y paté bouré é moun, mé lanm a sé Badsoussè-la téni ka konmansé chanjé kon li menm. Kanta Mandolina, yo té ka di i té mayé an Fwans épi on sakristen Pangnol. Mi zafè!
Antouléka, siléma “Vazi” ki té ja la é chapèl a Monpè Bénilé konmansé halé antrèprènè é chalprènè. On machin a kalkil san fil élèktrik an men a yo, sé asasou-la téka konté é kalkilé. Yo konmansé bouché wèt (toilettes publiques) é détui vyé kaz. Adan on endèstwas, yo konstwui on gran kaz a twazétaj en siman armé épi apatman a balkon é katich-anglé, water-closet anfas é chapèl-la. Pasaj a tinèt ki té ka ba-w lè (l'heure) pa té lanmòd ankò. Apati dè moman lasa, fò-w té achté on mont'bwaslé aka Abdala, sé fwè Siryen-la. Sété lè pwogrè.
La cour ne dort pas.
On sakré bèl madanm blan, on pakyèt bèl chivé rouj kon timoun a Madina Dejour (Les immigrés et les francs-maçons) an do a-y, anfònm, woukouyé (bronzé) kon sapoti épi bèl gwo tòtòt pwenté kon pik a glas adan on kòsaj an triko dékòlté, té prèmyé lokatè a sé kaz pli ho ki sé pyé-koko-la, panmi sé ti-kaz an bwa-la. I téka sòti toujou labadijou pou méné chyen a-y kaka asi trotwa-la. Lè-y téka palé ba chyen-la ou té ka tann lang a-y paté fwansé.
Jòdi-jou chyen vin' bonDyé a Gwadakéryen makandè (snob), mé an tan lasa, Médò pa té ni òganizasyon ka pwotéjé yo, ni chenn an dyaman, ni kwafè, ni boutik a lenj, ni nich èspésyal pou yo rété. Awa ! Pòté chyen é bo yo kon ti-bébé paté annaks (la mode) menm. Kanta dòmi an kouch a mèt a yo! An-an! Sété pa menm bòdé dè kaz-la. Yo téni chimen a yo (chimen-chyen) mé yo paténi mèt. Pè Éribè té di Damida ki Gwadakéryen hay chyen pas yo tout' bata é an tan a lèsklavaj, sé kolon-la té ba yo manjé chè a nèg mawon. Ay sav? Alèkilé dapwé pri a yo, yo pli bon ras ankò ki moun. Moun-la ki ké ranmasé kaka a bonmoun a-y si trotwa pòkò fèt menm. Anponjan. Kakachyen wè! Sa nòrmal. Antouléka, alépòk, Gwadakéryen té ka sèvi épi chyen pou fè èspò a lansé koud'pyé é koudwòch. On hélé a chyen sété on chalbari touléjou, é on pléré-ay téka anonsé lanmò.
Mòso madanm blan-la té an zafè-ay, plen tòl, bon santé asi-y mé san mèt, on sitiyasyon ki paté an larèl a péyi-la. Fò on fanm té ni mèt a-y, kifè Badsoussè té ka konpwann ki chyen-la té nonm a-y. Yo téka kriyé chyen-la bèrgé alman, mé pon kwenkwennè paté sav dè ki koté fanm-la té yé. Twafwa an sumenn-la, a dizèd'swè on gwomodèl manbré blé, tèt pwòp, trikod'po nwè, pantalon séré nwè, bragyèt-ay bonbé kon bannann kòn, envizib lannuit téka koulisé-y aka métrès a chyen-la, toupannan i ka siflé chanson a "J' m'en vais revoir ma rousse... ou ma blonde..." on biten konsa. I téka woupati koté dézèd'maten san totoblo adan on kalté bèlvwati ka nawolé (qui brille) ki paté on traksyon. Damida krèkrèl dèyè pèsyènn téka konpwann ki i té tousèl ka vwè boug blé-la, dépi ponmoun patéka fè kwik.
Fwakafwak, avwalatipa ki gwomòn-la anni arété vin' pap! Madanm-la, andélala, anpichtray, chivé rouj a-y anhazyé ( en friche), zyé gonflé é tété dégonflé, téka mawon sé poto a limyè-la pou méné chyen-la fyanté lwen an gwonwèsè. Kyèk jou apwé, on anbilans ka koné pin-pon-pin-pon, vin'chèché-y é méné-y vantratè klinik a doktè Alien. On pawòl bwapatat pati a tout'vitess Bèltè é atann! Apa sèlman RadyoBwapatat mé osi adan on nouvo jounal a fré, "France-Guadakéra”. Asi kouvèti-la : "Une femme blanche accouche d'un enfant moitié homme et moitié chien" san on ti-foto. Yo té pé mété menm on ti krazi pòtré kanmenm. Damida té bizwen sav ki mwatyé chyen-la té ka sanm, davwa i téka kwè ki sé nonm blé-la ki té ka mofwazé-y an chyen alman.
Papa Éribè, on kontè tim-tim-bwa-sèk, zyé wé, té ka di ki... pannan lagyè, i pa té sav si sété prèmyé-la ou dézyèm-la, pas fò toujou té présizé niméwo a lagyè-la, ... Wè ! Kèlkanswa! Té tini on zanmi nèg mawon a-y Anisèt Bandèl ki lè fanm a-y té anchas, té ka mofwazé-y an chyen (Homme transformé en chien errant légendaire aux Antilles) pou vin' kalmé-y lannuit. Menm fré-la pou timoun sété: Anisèt té ka touné an bouldog (yo té ka kriyé tout'chyen an tanlasa Bouldog, Toutou, Bobi oubyen Médò) pou ay volé vyann labatwa pou ba timoun a-y manjé. Ay sav kay vré! Dòktè Alien di ki sigré a dòktè a-y ka oblijé-y fè pébouch kivédi kwasibouch. I pa di ahak é sa ki pli dwòl-la, disparèt anni pwan mètrès a berjé alman-la ki paté fwansé. Pon moun pa janmé wouvwè-y ankò. Si-w vwè-y ékri mwen!
Stockholm. Maxette Olsson
Bibliographie
- Raphaël Confiant, Dictionnaire des néologismes créoles Tome 1 Ibis Rouge Éditions.
- Dictionnaire créole-français (Guadeloupe) de Ralph Ludwig, Hector Poullet, Sylviane Telchid, Danièle Montbrand