Damida an chanjmandè
Les aventures de Damida, la petite créole
ou
Dieu est Maîtresse-Femme Créole
La Soufrière depuis Basse-Terre. Photo F.Palli
Yo pa téka fété pon fèt a rèlijyon a kaz a Damida. Kanta anivèsè, pa té ni sa menm. Ni apwé-bèf-la-sé-ou, ni bonbon, ni bouji... ni kado. Jou a fèt a-y, Igyèt manman-y téka di-y an siskatdé:
- Pooo! Tan-la ka pasé vit hen! Ou ja ni dizan. An ka chonjé ou fèt a senkyè-é-dèmi di swa lopital Sen Jakòb. Mabo Rozélis ba-w dé bèl tap pou-w té pwan souf, apwè i mété-w an bwa an mwen toupannan i téka chanté "Il est né le divin enfant..." Mésyé! Ja ni dizan dèsa ou? (I téka gadè bèl pandil-la i té achté a krédi aka Vènitolo) Wè! Mi lè-la ja pasé, fò mwen a-y fè travay a blan-la.
I té chèf-kuizinyè lopital Sentyasent. Kuizin a lopital-la té toujou an mannèv dépi ki anivèsè, ki konjé, ki vakans, fò sé malad-la té manjé pas lè-w malad fò-w manjé, é lè-w chèf ou rèskonsab. Adonk, si konjé a-y té tonbé ki diré on Pantkòt sa ki té ra, i té ka pwan déotwa sak é i té ka mété adan yo anpil kouvèti an lénage, pilovè, trikodpo, kaswòl, boutèy dlo, dannkit toufèt, bwèt kònbif, zé a poul, chiktay a mori, zongnon épi anlo bannton é fig jònn é téka méné tout timoun a-y monté volkan Soufwiyè a pyé. Monté-la sété on krazé-kò. Chajé kon bourik sé timoun-la téka apiyé pou monté mònn Soufwiyè. Malgré bon fwéchè a montangn-la, yo tout té ka sué kon koko a sèl.
Lè yo té rivé “Ben jònn” on basen a dlo dégoudi ki té koté on ti-kaz a rèpo épi on kakatwa, tout moun té ka las kon bèf-tiran. Yo téka yenki dézabiyé yo é kouri plonjé an basen-la gyoup! ka hélé plézi. Igyèt épi manni a opéra a-y té ka chanté asi lè a “Figaro” ki i téka kouté an radyo-la: ”Pwooooooofité pou rèèèèèèssssspiré! Rèèèèèèssssspiré bon lè! Rèspiiiiiiiiré, pas on on jou, on mové jou, disparèt ké pwan bon lè lasa. Disparèt, disparèt, diiiiiiisparèt...”
An ti kaz-la, té ni anlo planch pou fè kabann, adonk yo téka enstalé yo, vlopé yo an sé kouvèti-la é krazé kon koròsòl pouri, yo té ka dòmi san révé.
Lè lendèmen o pipirit chantan, apwé onòt bon ben an basen-la, adan on ti bwouya twopikal, gwo pilovè asi yo, yo téka kontinyé monté Soufwiyè koté volkan-la menm. Ou té ka tann fizyon-la kon bouyon a Bondyé: Goudjoukoudjoukoudjou... bouf, bouf... Goudjoukoudjoukoudjou... bouf, bouf... On pakyèt ti volkan pousé toupatou té ka dégajé on bon ti-lodè a souf. Igyèt té ka di timoun a-y ki souf bon pou lapo. Sé timoun-la té ka pasé anlo souf an figi a yo ka sanm mass a farinfwans. Yo téka kuit zé an kaswòl-la asi sé ti volkan-la toupannan manman yo téka fè sandouch a chiktay a mori plen piman é sandouch a kònbif épi zongnon. Sé timoun-la téka ni on lafen dé fen. “An tan fen malanga pa ni koko”.Yo téka manjé an silans ka respiré niyaj a souf-la é ka kouté volkan-la ka kuit magma a-y: Goudjoukoudjoukoudjou... bouf, bouf... Goudjoukoudjoukoudjou... bouf, bouf...
Fumées sulfureuses de la Soufrière. Photo F.Palli.
Apwé manjé Igyèt té ka roté: “Sé sa yo ka kriyé chanjmandè! Chanjmandè sé chanjé lè-la nou ka rèspiré-la é chanjé tout labitid an nou pou nou pwan fòs pou kontinyé. É konyéla ranmasé tout zòdi a zòt, davwa si zò lésé malpròpté a zòt koté volkan-la, on jou san di zòt ayen, pou anmèwdé zòt, i ké yenki pété BOUM! Kouté sa an di-la! Pa jan lésé zòti a zòt ni asi plaj, ni atè, ni pon koté. Alé! Pwòpté toupatou avan nou désann!”
Damida téka tèlman kontan sé ti-moman lasa épi manman-y. Igyèt té ka envanté kont a konpè Lapen é konpè Zanba an plen jou, é i té wourakonté yo on bèl ti blag li-menm té enmé.
- On jennbway aristokrat ka travay an biwo ka palé yenki fwansé san koud´wòch touvé-y enmé Mari on jennbougrèss bèl kon lakansyèl é anfònm kon gita mé i té on tijan wòlbo ki patéka palé fwansé menm. I téka di é répété: “Palé fwansé pa vlé di lèspwi. Kabwit ka kaka pilil mé i pa dòktè pou otan alò pouki an ké palé fwansé. Si Fwansé vlé sav sa an ka di, yo ni ka palé lang an mwen. Lang an mwen pa pli lèd ki ta yo. Mwen sé kréyòl an ka palé.”
On jou boug-la pati an Fwans pou kyèktan mé i paté pé obliyé Mari bèl kon lakansyèl é anfòm kon gita. Kifè lè-y woutouné i a-y vwè Mari an ti kaz a-y an bwa-la é i pa ka vwè Mari. I ka kriyé “Marie! Marie où es-tu?” Apwé on bon moman, i ka vwè Mari toujou bèl kon lakansyèl é an fòm kon gita ka vin toudousman ka pwan tout titan a-y on pyé douvan lòt. Boug-la ka di Mari: "Alors Marie? Pourquoi n'es-tu pas venue à ma rencontre, moi qui languis de toi? Je dus faire tout ce voyage et je ne sens pas ta joie de me revoir. Que se passe-t-il ?" È Mari toupannan i ka ranjé ròb a-y ki té pri an kilòt a-y, ka répònn boug a-y tounatirèlman: "An... an vwè'w ka vini va! An... an vwè'w ka vini ou! Wè! An vwè-w! Mé an té sizé anlè wòch la anba-la an té ka kaka, on bon kaka menm."
Lè-w gadé, anrajé kon kong é blan kon koton, boug-la hélé:
- On dit un étron Mari, un ÉTRON.
É i chyé-alakous é pa jan wouvin vwè Mari ankò.
Damida é fwè é sè a-y, té ka ri plis davwa manman yo téka obliyé ki i téja rakonté yo blag-la. Yo té ka ri osi davwa yo té kontan dè pasé ti moman-la épi manman-yo. Mèyé moman a yo ansanm-ansanm.Apwésa yo téka ranmasé tout zòdi-la, té ka mété yo an sé sak-la é téka konmansé déjiké montangn-la. Sa, sété chanjmandè.
Maxette Olsson de Stockholm 2010
Extrait de “Dieu est une Femme-Créole” ou “Les aventures de la petite créole Damida.”
Basse-Terre vu depuis la Soufrière. Photo F.Palli.